Kapsayıcı Öğretim

Dr. Öğr. Üyesi Sevgi KIRBOYUN TİPİ & Doç. Dr. Marilena Z. LEANA TAŞCILAR

Tanım ve Kapsam

Kapsayıcı öğretim, tüm öğrencilerin farklı ihtiyaçlarını, geçmişlerini ve yeteneklerini tanıyan ve bunlara uyum sağlayan öğretim uygulamalarını ifade eder (Altunoğlu, 2020).  Bireylerin ırk, etnik yapı, cinsel kimlik, din, sınıf, fiziksel ve bilişsel yetersizlik gibi özelliklerine bakılmadan eşit şekilde eğitim imkanlarından faydalanabilmesini hedefler (Taneri, 2019). Farklı öğrenci gruplarının dahil edildiği bir ortamda her bir öğrencinin potansiyelini en üst düzeye çıkarmak ve başarılı olmasını sağlamayı temele alır. Bu, her öğrencinin bireysel ihtiyaçlarına ve öğrenme stillerine uygun öğretim yapılması ve onlara destek sağlanması gerektiği anlamına gelir. Eşit öğrenme fırsatları sağlamayı ve öğrenme ve katılımın önündeki engelleri en aza indirmeyi amaçlar. Bir öğrencinin genel eğitim faaliyetlerine ve müfredatına tam olarak katılması için ihtiyaç duyacağı tüm destek ve hizmetlere erişmesinin bir gereklilik olduğu bir sistemdir (Kurth ve Gross, 2014).

Kapsayıcı eğitim, tüm öğrencilerin ‘eğer’siz’ ve ‘ama’sız genel eğitim sınıflarında bir arada bulunması üzerine inşa edilen bir yapıdır (Hodkinson, 2020). Geçmişleri, yetenekleri veya öğrenme tarzları ne olursa olsun, tüm öğrenciler için sıcak ve etkili bir eğitim ortamı yaratmak hayati önem taşımaktadır. Engelleri ortadan kaldırmayı, tüm öğrencilerin aynı yaştaki akranları ile öğrenme deneyimlerine ve öğrenme ortamlarına katılmalarını sağlayan temel bir insan hakkı ve eğitimde sistemli bir reform sürecidir (Graham, 2020). Kapsayıcılık, kişinin kendi özellikleri temelinde öğrenme ortamından maksimum düzeyde yararlanmasına destek olmaktadır.

Temel Unsurlar

• Temel Haklar: ‘Herkes İçin Eğitim’ temelinde devletlerin bireysel farklılıklara ve güçlüklere bakılmaksızın tüm çocukları kapsayacak olanakları sağlamak üzere eğitim sistemlerini geliştirmesi”, “tüm çocukları genel eğitim okullarına kayıt ederek hukuki ve politik bir konu olarak kapsayıcı eğitim ilkesini benimsemesi” ve “çocukların ayrımcılığa uğramadan, insan haklarına saygı gösterilerek, toplumlarına eşit haklara ve fırsatlara sahip olarak katılım sağlamaları” gibi hedefler belirlenmiştir. Ülkemizde kapsayıcılık 1980’li yıllardan itibaren yasal zeminde ele alınmaya başlanmıştır. 1982 Anayasası’nın 10. maddesinde “Herkes dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.” ifadesi yer almakta ve ayrımcılık gözetilmeksizin “eşitlik” ilkesi vurgulanmaktadır.
• Fırsat Eşitliği: Tüm bireylerin özelliklerinden bağımsız eğitim imkanlarından yararlanmalarını sağlamak.
• Erişilebilirlik: Ders materyallerinin, öğretim yöntemlerinin ve değerlendirmelerin engelli olanlar da dahil olmak üzere farklı yeteneklere sahip öğrenciler için erişilebilir olmasını sağlamak. Ek olarak çoklu ve çeşitli öğrenme fırsatlarının sunulduğu, ilgi ve ihtiyaçları çerçevesinde etkinliklerin planlandığı kaliteli eğitim ortamlarına ulaşmasını sağlamak.
• Katılım: Öğrencilerin günlük etkinlikler, rutinler ve ortamlar içinde gelişim ve öğrenmelerini desteklemek.
• Farklılaştırma: Öğretimin öğrencilerin çeşitli öğrenme ihtiyaçlarını ve stillerini karşılayacak şekilde uyarlanması. Bu, birden fazla temsil, katılım ve ifade aracı sunmayı içerir. Ayrıca içeriğin, sürecin, ürünün ve ortamın öğrenci ihtiyaçlarına göre düzenlenmesini kapsar.
• Kültürel Duyarlılık: Kültür, dil ve öğretim uygulamalarındaki deneyimlerdeki çeşitliliğin kabul edilmesi ve değer verilmesi.
• İlişkiler: Kapsayıcılık temelde ‘Öğrencimi tanıyor muyum?’ sorusundan hareketle gelişmektedir. Bu nedenle iletişimin sağlıklı bir şekilde kurulması ve öğrencilere ‘senin ihtiyaçlarının farkında olmak’ ve bunun için gerekli düzenlemeleri yapmaya hazır olmayı içerir.

Stratejiler ve Uygulama

• Öğrenme için Evrensel Tasarım (UDL): Öğrenmede Evrensel Tasarım, öğrenme ortamlarının ve materyallerinin tüm öğrencilere, farklı ihtiyaçlara, becerilere ve ilgiye sahip olanlara uygun hale getirilmesini hedefleyen bir yaklaşımdır. Öğrenmede Evrensel Tasarım, farklı öğrenme stilleri, tercihleri ve ihtiyaçları dikkate alarak herkesin katılımını ve başarısını artırmayı amaçlamaktadır (Delisio & Bukaty, 2019). Öğrenmede Evrensel Tasarım, standartlara dayalı eğitim ortamlarında esnek öğretim programları, yardımcı teknolojiler ve uyarlamalar yoluyla öğretme ve öğrenmeyi iyileştirmek ve optimize etmek için geliştirilmiştir (CAST, 2018). Tüm öğrencilerin eğitim programına erişmesini sağlamak ve eğitimcilerin ürünleri ve ortamları herkes için erişilebilir kılacak şekilde tasarlanmasına yardımcı olmak, Öğrenmede Evrensel Tasarımın hedeflerinden biridir. Öğrenmede Evrensel Tasarım, öğretmenlere bilgi ve içerik sunmak için farklı metodoloji seçenekleri sunarak öğrenenleri destekler (Zascavage & Winterman, 2009).

Öğrenmede Evrensel Tasarım İlkeleri 

1. a) Sunma/Anlatma : Ders içeriğini farklı yöntemlerle sunmak: yazılı (kitap, hikaye, makale), görsel (video, resim), işitsel (dinleme).
2. b) Anlama/ifade etme : Ölçme ve değerlendirme için farklı yöntemleri bir arada sunmak: Yazılı sınav, sözlü sınav, sunumlar, proje ödevleri.
3. c) Etkileşim : Ders içeriğini farklı yöntemlerle sunmak: Bilgi edinirken çocuğun aktif rol alması (oyunla öğretim, deney, rol oynama, röportajlar ya da araştırmalar, keşif geziler, kolaj çalışmaları) kapsamaktadır.

• İşbirlikçi ve Aktif Öğrenme: İşbirliğini ve aktif katılımı teşvik eden öğretim yöntemlerini birleştirerek öğrencilerin birbirlerinin farklı bakış açılarından öğrenmelerine olanak tanır. Ayrıca öğrencilerin öğrenme süreçlerinde birbirlerine destek olmaları açısından da faydalıdır.
• Yansıtıcı Öğretim: Düzenli olarak kişinin öğretim uygulamaları üzerine düşünmesi ve kapsayıcılık için gerekli düzenlemeleri yapmak üzere öğrencilerden geri bildirim alması.
• Çeşitlilik: Hem bilgi aktarımı sırasında hem değerlendirme aşamasında çeşitliliğin sağlanması, öğrencilerin kendi ihtiyaçlarına en uygun yöntemi tercih edebilmelerine imkan tanımaktadır.
• Teknoloji Temelli Araçların Kullanımı: Öğrencilerin tüm eğitim ve öğretim süreçlerinde teknolojinin kullanılmasına imkan sunmaktır.

Zorluklar ve Çözümler

• Farklı İhtiyaçların Karşılanması: Farklı öğrenci popülasyonunun değişen ihtiyaçlarını dengelemek zor olabilir. Çözümler arasında kapsayıcı öğretimde sürekli mesleki gelişim ve öğrencilerden görüş alınması yer almaktadır.
• Eğitim Programlarının Yapısı: Her dersin içeriği farklı özellikleri olan öğrencilere uygun olmayabilir ya da uyarlaması zor olabilir. Bu konuda alan uzmanlarından destek alınabilir ya da farklı özelliklere sahip öğrencilerle daha önce çalışmış kişilerden deneyimlerini aktarmaları istenebilir.
• Kaynak Kısıtlamaları: Kapsayıcı uygulamaların uygulanması ek kaynaklar gerektirebilir. Kurumsal destek hizmetleriyle işbirliği yapmak ve teknolojiden yararlanmak etkili olabilir.
• Olumsuz Tutumlar: Sınıftaki diğer bireylerin varsa olumsuz tutumlarını da kırmak bu sürecin bir parçasıdır. Bu noktada onların da farkındalığını arttırmak yararlı olacaktır.
• Binalar ve Altyapı: Binalardaki altyapı sorunlarını gidermek amacıyla başta Engelliler Birimiyle olmak üzere üniversite yönetimi ve diğer tüm yapıları ile işbirliği içerisinde olmak ve eksikleri fark ederek yeniden düzenlemeye çalışmak katkı sağlayacaktır.

Diğer İlkelerle İlişkisi

• Dijitalle Güçlendirilmiş Öğretim: Kapsayıcı öğretimi mümkün kılan en önemli ilkelerden biridir. Bir yandan pek çok engelin aşılmasına yardımcı olurken diğer yandan da tüm öğrencilerin sürece dahil olmalarını sağlamaktadır.
• Bütünleşik Değerlendirme Yaklaşımı: Öğrenme sürecinin değerlendirildiği bu yaklaşım, barındırdığı farklılaştırma ve esneklik öğeleriyle kapsayıcı öğretimin bir parçasıdır ve farklı özelliklere sahip olan öğrencilerin değerlendirilmesinin sağlıklı olmasına destek olur.
• Geçişken Becerilerin Teşviki: Problem çözmeye dayalı düşünme tarzı kapsayıcılığın kalbidir denebilir. Çünkü süreç içerisinde çözülmesi gereken pek çok problem bulunmaktadır. Bu sorunların çözümünde yaratıcı ve eleştirel düşünmenin de katkısı büyüktür.
• Çeşitlilik ve Kültürel Farkındalık: Kapsayıcılık ile çeşitlilik ve kültürel farkındalık bir bütündür. Zira daha önce de değinildiği gibi kapsayıcı bakış açısının kültürel farkındalık olmadan olması mümkün değildir. Sadece farklı öğrenme ihtiyaçları olan öğrenciler değil; farklı etnik kökene sahip öğrenciler de çeşitliliğin önemli bir parçasıdır.

Kaynaklar

Altunoğlu, A. (2020). Yükseköğretimde kapsayıcılığın uygulanabilirliği üzerine bir tartışma. OPUS International Journal of Society Researches, 16(27), 672-699.

CAST. (2018). Universal Design for Learning Guidelines version 2.2. http://udlguidelines.cast.org

Delisio, L. A., & Bukaty, C. A. (2019). UDL and assistive technology. What really works with Universal Design for Learning, 157.

Graham, L. (Ed.). (2020). Inclusive education for the 21st century: Theory, policy and practice. Routledge.

Hodkinson, A. (2020). Special educational needs and inclusion, moving forward but standing still? A critical reframing of some key issues. British Journal of Special Education, 47(3), 308-328.

Taneri, P. O. (Ed.) (2019). Kuramdan uygulamaya kapsayıcı eğitim.  (1. baskı).   Pegem Akademi.

Kurth, J. A., & Gross, M. (2014). The inclusion toolbox: Strategies and techniques for all teachers. Corwin Press.

Zascavage, V., & Winterman, K. G. (2009). What middle school educators should know about assistive technology and universal design for learning. Middle School Journal, 40(4), 46–52. https://doi.org/10.1080/00940771.2009.11461681